Το δίλημμα του τρόλεϊ: Θα σκότωνες έναν για να σώσεις πέντε;

Οι ψυχολόγοι και οι φιλόσοφοι αγαπούν να διεξάγουν πειράματα που βάζουν τους ανθρώπους σε σκέψεις και διλήμματα. Συχνά πρόκειται για μάλλον παράξενες καταστάσεις που είναι απόλυτα υποθετικές, και μας κάνουν ν’ αναρωτιόμαστε πόσο πρακτικά είναι αυτά τα πειράματα στον πραγματικό κόσμο. Αλλά η έννοια των πειραμάτων είναι να μας βοηθήσουν να διευκρινίσουμε τη σκέψη μας, ωθώντας μας στα όρια. Το “δίλημμα του τρόλεϊ” είναι ένα από τα πιο διάσημα από αυτές τις φιλοσοφικές φαντασιώσεις.

Μια εκδοχή αυτού του ηθικού διλήμματος προτάθηκε για πρώτη φορά το 1967 από τη βρετανίδα φιλόσοφο Phillipa Foot. Το βασικό δίλημμα είναι το εξής: «Ένα τρόλεϊ τρέχει και είναι εκτός ελέγχου. Εάν συνεχίσει την πορεία του ανεξέλεγκτα, θα περάσει πάνω από πέντε ανθρώπους που έχουν δεθεί στις ράγες. Εσύ μόνο έχεις την ευκαιρία να το εκτρέψεις από την τροχιά του, απλά τραβώντας ένα μοχλό. Αν το κάνεις αυτό, όμως, γνωρίζεις ότι το τρόλεϊ θα σκοτώσει έναν άνθρωπο, ο οποίος τυχαίνει να στέκεται σε αυτό το κομμάτι του δρόμου. Τι κάνεις;»

Πολλοί αναγνώστες σκέφτονται ότι το καθήκον μας είναι να προσπαθήσουμε να διασώσουμε τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Πέντε ζωές είναι πολυτιμότερες από μία. Επομένως, θεωρούν πιο ηθικό να τραβήξουν τον μοχλό. Από την άλλη, πρέπει να εκτιμάμε τις ενέργειες μας από τις συνέπειές τους. Υπάρχουν πολλοί που πιστεύουν ότι πρέπει να λάβουμε υπόψη και άλλες πτυχές της ενέργειάς μας όταν παίρνουμε την απόφαση να τραβήξουμε τον μοχλό.

ΔΕΙΤΕ ΕΔΩ ΟΛΑ ΤΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ

Στην περίπτωση του διλήμματος του τρόλεϊ, πολλοί διστάζουν λόγω του γεγονότος ότι θα συμμετέχουν στο θάνατο ενός αθώου ατόμου. Σύμφωνα με τις ηθικές μας διαισθήσεις, αυτό είναι λάθος σκεπτικό. Η μια πράξη είναι εξίσου άσχημη με την άλλη και στις δύο περιπτώσεις. Όσοι πιστεύουν ότι θα ήταν σωστό να εκτρέψουν το τρόλεϊ από την πορεία του, συχνά απευθύνονται σε αυτό που οι φιλόσοφοι αποκαλούν “δόγμα διπλού αποτελέσματος”. Με απλά λόγια, αυτό το σκεπτικό δηλώνει ότι είναι ηθικά αποδεκτό να κάνουμε κάτι που προκαλεί ζημιά σε κάποιον άλλο, αν με αυτήν την ενέργεια οδηγούμαστε σε γενικά καλύτερα αποτελέσματα.

Αλλά ποιος ορίζει αν το αποτέλεσμα των πέντε θανάτων είναι χειρότερο του ενός; Ποιος ζυγίζει τις ζωές και λέει ότι πέντε ζωές είναι καλύτερες από μία; Σαφώς και αυτά τα ερωτήματα δεν μπορούν να απαντηθούν από κανέναν.

Αυτή η λογική του διπλού αποτελέσματος διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο δίκαιο του πολέμου. Έχει συχνά χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει ορισμένες στρατιωτικές ενέργειες που προκαλούν «παράπλευρες απώλειες». Ένα παράδειγμα τέτοιας ενέργειας θα ήταν ο βομβαρδισμός μιας αποθήκης πυρομαχικών που όχι μόνο καταστρέφει τον στρατιωτικό στόχο, αλλά προκαλεί και θανάτους πολιτών. Από την άλλη, κάποιος που παραμένει αμέτοχος θα μπορούσε να θεωρηθεί ένοχος που δεν πήρε την πρωτοβουλία με μια απλή του κίνηση να σώσει πέντε ζωές. Μελέτες πάντως δείχνουν ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων σήμερα, τουλάχιστον στο σύγχρονο Δυτικό Κόσμο, θα τραβούσε το μοχλό. Ωστόσο, οι περισσότεροι από εμάς πιστεύουμε ότι θα ενεργούσαν διαφορετικά σε ένα αληθινό περιστατικό.

Για πρώτη φορά, ψυχολόγοι από το Πανεπιστήμιο της Γάνδης του Βελγίου έθεσαν αυτό το δίλημμα σε εφαρμογή με ποντίκια σε εργαστηριακές συνθήκες. Τα εκπληκτικά ευρήματά τους δημοσιεύθηκαν πρόσφατα στο περιοδικό Psychological Science. Οι ερευνητές συγκέντρωσαν 200 άτομα και τους είπαν ότι θα έκλειναν σε ένα κλουβί πέντε ποντίκια που κάθε τόσο θα δέχονταν ένα ισχυρό ηλεκτροσόκ. Οι συμμετέχοντες ενημερώθηκαν πως αν πιέσουν ένα κουμπί, το ηλεκτροσόκ θα μεταφερόταν σε ένα κλουβί που περιείχε μόνο ένα ποντίκι. (Τα ποντίκια δε θα δέχονταν ηλεκτροσόκ στην πραγματικότητα). Πριν από αυτό, όμως, ζήτησαν από τους συμμετέχοντες να απαντήσουν πώς θα αντιδρούσαν υποθετικά σε αυτό το σενάριο.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το 66% των ανθρώπων θα πίεζε το κουμπί. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του πειράματος, το ποσοστό που πάτησε το κουμπί για να ενεργοποιηθεί το υποτιθέμενο ηλεκτροσόκ μόνο στο κλουβί που περιείχε το ένα ποντίκι ανήλθε στο 84%. Η υπόθεση, λοιπόν, ότι οι άνθρωποι θα σκέφτονταν πιο συναισθηματικά σε ένα πραγματικό σενάριο και πιο ορθολογικά σε ένα αφηρημένο, προφανώς δεν ίσχυε σε αυτήν την περίπτωση.

Το δίλημμα του τρόλεϊ έχει γίνει πιο πρακτικό από ποτέ με την εμφάνιση των αυτοματοποιημένων αυτοκινήτων, των οχημάτων που δεν χρειάζονται οδηγό. Για παράδειγμα, αν κάποιος τρέξει στο δρόμο, θα πρέπει το αυτοκίνητο που δεν έχει οδηγό να τον αποφύγει ακαριαία, προκαλώντας ίσως τεράστιο πρόβλημα στα διερχόμενα αυτοκίνητα και ενδεχομένως να σκοτώσει τον επιβάτη ή να αποφασίσει ενεργά να συνεχίσει και να χτυπήσει τον πεζό; Φυσικά, δεν υπάρχει “σωστή απάντηση” σε κανένα από αυτά τα διλήμματα. Ωστόσο, είναι αναμφίβολα ένα πρόβλημα που οι ερευνητές που εργάζονται σε αυτοματοποιημένα οχήματα πρέπει να αντιμετωπίσουν σοβαρά, πόσο μάλλον οι δικηγόροι που θα εμπλακούν σε ένα τέτοιο σενάριο…